اقتصاد دانش بنیان

 رسول بيدرام

استاديار گروه اقتصاد هنر دانشگاه هنر اصفهان

مزيت اصلي اقتصاد ايران، حتي با وجود نفت، در هنر و ميراث فرهنگي است و سرمايه‌گذاري در حوزه صنايع خلاق تنها جايگزين و منبع پايدار براي اقتصاد وابسته به نفت است. مساله اساسي آن است که چگونه مي‌توان درآمد صنايع خلاق (اقتصاد خلاق) را جايگزين درآمد نفت (اقتصاد نفت) کرد. تلاش مي‌کنيم در هر شماره از دريچه‌اي خاص به اين مساله اساسي نگاه کنيم و به بخش‌هايي از آن پاسخ دهيم. در شماره‌ قبلي اشاره شد که صنايع خلاق موضوع عصر چهارم، بعد از اعصار کشاورزي، صنعتي و اطلاعات و دانايي‌محور از سال 1980 به بعد بود و ريشه موضوع صنايع خلاق در بستر مفهوم صنايع فرهنگي پا گرفت.

يونسکو صنايع فرهنگي را آن صنايعي مي‌داند که محصولات خلاقانه ملموس و ناملموس هنري توليد مي‌کنند و داراي پتانسيل بازتوليد درآمد و ثروت از طريق به‌کارگيري دارايي‌هاي فرهنگي و توليد کالا‌ها و خدمات دانش‌پايه اعم از سنتي و معاصر هستند. اين مفهوم در گذر زمان کم‌کم بار معنايي خود را تغيير داد و صنايع خلاق جايگزين آن شد که بريتانيا در سال 1997 با استفاده از اين مفهوم و تشکيل دپارتماني مخصوص براي انجام امور مربوط به صنايع خلاق پيشران اين مبحث است. صنايع خلاق که صنايعي بودند با ماده اوليه ايده‌ها و خلاقيت، طبق تعريف يونسکو، به چهار دسته تقسيم شدند: ميراث فرهنگي (شامل ميراث فرهنگي ملموس و ناملموس)، انواع هنر (شامل هنرهاي نمايشي و تجسمي)، رسانه‌ها (فيلم، تلويزيون، راديو، رسانه‌هاي چاپي و نشريات) و بالاخره آفرينش‌هاي کارکردي (شامل طراحي‌ داخلي، گرافيک، مد، جواهرآلات و اسباب‌بازي‌ها، نرم‌افزار، بازي‌هاي ويدئويي، محتواهاي ديجيتالي، معماري، تبليغات، پژوهش‌ها و تحقيقات خلاق). همچنين در مباحث قبلي به مهم‌ترين منابع توليد صنايع خلاق که چهار سرمايه اقتصادي، انساني، اجتماعي و نمادين هستند، اشاره شد و فرهنگ و هنر به عنوان مهم‌ترين کارخانه توليد سرمايه‌هاي اجتماعي و نمادين معرفي شدند. همچنين اشاره شد که اقتصاد خلاق به بررسي عرضه و تقاضاي صنايع خلاق مي‌پردازد که مهم‌ترين بستر شکل‌گيري آن مفهومي به نام شهر خلاق است و به مفهوم شهر خلاق نيز پرداخته شد. در اين شماره به پيشران‌هاي اقتصاد خلاق و تجربه بريتانيا در امور اقتصاد خلاق پرداخته مي‌شود.

پيشران‌هاي اقتصاد خلاق

جا دارد اشاره‌اي به علل رشد متمايز و سريع صنايع خلاق در جهان داشته باشيم. از مهم‌ترين اين عوامل مي‌توان به رشد فناوري، تقاضا و گردشگري اشاره کرد که پيشران‌هاي اقتصاد خلاق و صنايع خلاق قلمداد مي‌شوند:

فناوري: رشد سريع فناوري و سلطه صنايع وابسته به آن بر اقتصاد نقش مهم عوامل پيشران فناوري را بيشتر آشکار مي‌کند. شناخت عوامل کليدي رشد فناوري مستلزم درک صحيح از مفهوم نوآوري است و بر هيچ‌کس پوشيده نيست که نوآوري زاييده خلاقيت است. تبديل خلاقيت به نيروي پيشران در اقتصاد دانش‌بنيان، صنايع خلاق را به عنوان منبع اصلي نيروهاي ماهري که قادر به توليد ايده‌هاي خلاق هستند، در کانون توجه قرار مي‌دهد و کمک مي‌کند نوآوري در گستره پهناوري از فعاليت‌ها - از کارآفريني تجاري گرفته تا برنامه‌هاي اجتماعي جديد خلاق - اتفاق بيفتد (ملکي‌فر و کيقبادي، 1393).

تقاضا: رشد تقاضا براي محصولات خلاق را مي‌توان مهم‌ترين پيشران رشد اقتصاد خلاق دانست. پشت اين فشار تقاضا، چندين عامل نهفته است. نخست، ظهور درآمد‌هاي واقعي در کشورهاي صنعتي، تقاضا براي محصولات وابسته به درآمد از جمله کالاها و خدمات خلاق را بالا برده است. عامل ديگر که سبب رشد تقاضا براي اين محصولات شده تغيير الگوهاي مصرف فرهنگي است. باز هم فناوري‌هاي جديد ارتباطات را مي‌بينيم که وراي اين تحول نهفته است. نسل‌هاي جديد مصرف‌کنندگان از اينترنت، تلفن همراه، رسانه‌هاي ديجيتال و... به روش‌هايي استفاده مي‌کنند که نه‌تنها دامنه تجارب فرهنگي را گسترش مي‌دهد، بلکه آن‌ها را از دريافت‌کنندگان منفعل پيام‌هاي فرهنگي به گروه خالقان فعال محتواي فرهنگي تبديل مي‌کند. حس توانمندي که از طريق اين پيشرفت‌ها ايجاد مي‌شود و فرايند بازتعريف هويت‌هاي فرهنگي، به عنوان تاثيرات فرهنگي حاصل از اين پيشرفت‌ها، در آينده نيز تداوم مي‌يابد و به رشد صنايع خلاق کمک مي‌کند. پيدايش مصرف‌کنندگان، به عنوان خالقان يا گروه خالقان محصولات خلاق، به افزايش چشمگير تعامل‌هاي فرهنگي منجر شده است (ملکي‌فر و کيقبادي، 1393، ص60).

گردشگري: رشد گردشگري نيز به رشد صنايع خلاقي که کالاهاي خلاق و خدمات فرهنگي مرتبط با بازارهاي جهانگردي را عرضه مي‌کنند، کمک کرده است. مفاهيمي نظير گردشگري فرهنگي ماحصل همين فعاليت‌هاست. منظور از گردشگري فرهنگي نوعي از گردشگري است که به تسهيلات فرهنگي نظير سايت‌هاي ميراث فرهنگي، شهر‌هاي تاريخي و جاذبه‌هاي هنري نظير جشنواره‌ها مرتبط است. گردشگران فرهنگي نسبت به متوسط گردشگران از سطح درآمدي و آموزشي بالاتري برخوردارند و احتمالا تمايل به پرداخت بيشتري براي تجربه گردشگري دارند. طبق تحقيقي در امريکا، گردشگران فرهنگي به ازاي هر روز سفر 62 دلار بيشتر از متوسط هزينه‌کرد گردشگران پرداخت مي‌کنند. ذکر اين نکته ضروري است که گردشگري معمولا با ترکيبي از انگيزه‌ها انجام مي‌شود و جاذبه‌هاي فرهنگي اغلب انگيزه اصلي نيستند، بلکه انگيزه‌ ثانويه هستند (گردشگران علاوه بر نشستن کنار ساحل، دوست دارند از رويداد‌هاي فرهنگي نيز بازديد کنند).

اقدامات ساير کشورها در زمينه اقتصاد خلاق

در اين بخش به مهم‌ترين اقدامات کشور بريتانيا در خصوص صنايع خلاق پرداخته مي‌شود:

دپارتمان فرهنگ، رسانه و ورزش (DCMS) بريتانيا که نخستين مسئوليت آن صنايع خلاق است، پس از سندنگاشت در سال‌هاي 1998 و 2001 تحقيقات زيادي روي اين موضوع انجام داده است که عبارتند از:

تدوين سند «بريتانياي خلاق: استعدادهاي جديد براي اقتصاد جديد» در سال 2008 که شامل موارد زير بود:

 آموزش خلاقيت به همه کودکان (ساختن خلاقيت شخصي و شناسايي استعداد‌هاي تازه)

 حمايت از تحقيقات و نوآوري‌ها

 کمک به رشد کسب و کار خلاق با امکان دسترسي مالي

 مديريت و حفاظت از مالکيت فکري

 حمايت از خوشه‌هاي خلاق

 ترويج ايده بريتانيا به عنوان مرکز خلاق جهان

 به‌روز نگه داشتن استراتژي‌ها (DCMS:2008)

تشکيل واحد اقتصاد خلاق

واحد اقتصاد خلاق يکي از واحدهاي شوراي بريتانيا است. شوراي بريتانيا که يک سازمان بين‌المللي است براي روابط فرهنگي و آموزش فرصت‌ها در 110 کشور جهان نمايندگي دارد. يکي از واحدهاي اين شورا، واحد اقتصاد خلاق است که در سال 1999 به عنوان بخشي از دپارتمان هنرها براي کار با بخش‌هاي خلاق بريتانيا تاسيس شد و هدف آن، ضمن مديريت واحد در امور اقتصاد خلاق، ايجاد کارگروهي است که تجربه بريتانيا را در توسعه صنايع خلاق و تاثير گسترده آن را از نظر آموزش و پرورش، شمول اجتماعي، اقتصادي، بازسازي و تعاملات بين‌المللي بررسي مي‌کند. اين واحد در زمينه‌هاي زير فعاليت مي‌کند:

 سمينار مسائل بين‌المللي: اين سمينار جهاني است و مسائل حول سياست‌هاي خاص نظير کپي‌رايت، آموزش و پرورش و... را در بر مي‌گيرد و در طول سال در مکان‌هاي مختلف برگزار مي‌شود. در سال 2010 مجموعه‌اي از سمينارها در مورد وضعيت و آينده کپي‌رايت در بريتانيا، چين، کلمبيا، هند، لهستان و آفريقاي جنوبي برگزار شد.

 تهيه سندنگاشت صنايع خلاق: برنامه‌اي براي بالا بردن سطح آگاهي در مورد اهميت سندنگاشت براي درک بهتر سياست‌هاي مورد نياز در بخش‌هاي مختلف صنايع خلاق 

 توسعه توزيع منابع اقتصاد خلاق در سراسر جهان

 مهارت‌ها و زيرساخت‌ها

 آموزش رسانه‌اي: توسعه مهارت‌هاي گزارش‌دهي براي ارائه گزارش‌هاي بهتر کسب‌وکار خلاق 

 زيرساخت: کمک به توسعه آژانس‌هاي واسطه که به دنبال ارائه اطلاعات مناسب و حمايت از کسب‌وکار‌هاي خلاق هستند

 مهارت‌هاي کسب‌وکار: ارائه برنامه‌هاي آموزشي براي صاحبان کسب‌وکارهاي خلاق جوان که به دنبال توسعه مهارت‌هاي خود در کسب‌وکارشان هستند

 کارآفريني خلاق و شبکه کارآفرينان خلاق

 طرح جوايز کارآفرينان جوان بريتانيا: برنامه جايزه سالانه براي کارآفرينان جوان بريتانيا 

 رهبري و روابط فرهنگي به عنوان يک آژانس روابط فرهنگي: شوراي بريتانيا به دنبال تعامل با نسل جديدي از رهبران فرهنگي در سراسر جهان براي بحث و گفت‌وگو با ذي‌نفعان کليدي و توسعه استراتژي مشترک براي مقابله با مسائل فرهنگي جهان است. هدف، تجديد نقش بخش فرهنگي در رسيدگي به مسائل جهاني است (Newbigin:2010,60,61).

پي‌نوشت: 

* نويسنده تلاش مي‌کند با اين عنوان كلي و در چندين شماره، ضمن راه‌اندازي گفتمان اقتصاد خلاق، علاوه بر پرداختن به چيستي اقتصاد خلاق و واژه‌هاي مهم مرتبط با آن از جمله صنايع خلاق، شهر خلاق، گردشگري خلاق و... به ارائه راهكارهايي در خصوص چرايي و چگونگي جايگزيني اقتصاد خلاق با اقتصاد نفت نيز بپردازد.

منابع:

 ملکي‌فر، عقيل (1387). از صنايع فرهنگي تا صنايع خلاق. قم: آصف.

 ملکي‌فر، عقيل، کيقبادي، مرضيه (1393). فرصت تاريخي صنايع فرهنگي (صنايع خلاق)، تهران، آينده‌پژوه.

• Newbigin John(2010). Creative and Cultural Economy series ⁄ 1the Creative Economy: An Introductory Guide. Published by The British Council. www.britishcouncil.org

منبع: مجله دانش بنیان